Türkiye’de 1968-71 fabrika işgal dalgası

Türkiye’de 1968-71 fabrika işgal dalgası ve işçi denetimi

Altmışlı ve yetmişli yıllar, Türkiye’de, hem fabrika, toprak ve üniversite işgallerinin sıklıkla görüldüğü hem de ‘işçi denetimi’ ve ‘işçi özyönetimi’ kavramlarının literatüre girdiği bir dönemdir. Söz konusu dönemde, grev gibi geleneksel mücadele araçlarının ötesine geçilerek işgal gibi ‘yasadışı’ olarak addedilen eylemlere başvurmada belirgin bir artış gözlemlenmiştir. Aynı zamanda, işçi özyönetimi girişimlerinin de ilk örnekleri ortaya çıkmıştır; 1969 yılında, Çorum Özel İdaresi’ne bağlı Alpagut Linyit Madenleri İşletmesi’nde, 1970 yılında İstanbul Günterm Kazan Fabrikası’nda ve 1980’de Amasya’nın Suluova ilçesindeki Yeni Çeltek Maden İşletmesi’nde olduğu gibi.

Türkiye militan işçi eylemleri ve fabrika işgal eylemi ile altmışlı yıllarda tanışmamıştır. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren işçi hareketlerine sahne olan Türkiye’de, grevlerin yanında birçok grev dışı eylem gerçekleştiriliştir. Makine kırıcılık, boykot, işverene ve kamuya ait binalara zarar vermek, işverenlere tehdit mektupları göndermek ve Bursa ve Uşak’ta yaşandığı gibi şehir ayaklanmaları bunların örnekleridir.

Cumhuriyet sonrası ilk fabrika işgal eylemine, 1934 Eylül’ünde, İzmir Şark Halı Kumpanyası’na bağlı bir şayak fabrikasında girişildiği görülmektedir. Dönemin gazetelerinde yer alan habere göre, zabıta, fabrikayı işgal eden yüz beş (Vakit, 28.09.1934) veya yüz yirmi (İzmir Postası, 20.09.1934) işçiye, Tatil-i Eşgal Kanunu’na muhalefet gerekçesiyle müdahale etmiş ve işçiler fabrikadan çıkarılmışlardır. Habere göre, ücretlerinin düşürüleceği gerekçesiyle greve giden işçilerden beşi adliyeye sevk edilmiş, işveren ise ücretlerin düşürüleceği iddiasını reddederek performansa dayalı ücret sistemine geçileceği açıklaması yapmıştır.

Altmışlı yıllara gelmeden görülen bir diğer fabrika işgali ise, 1948 yılında, bir çimento fabrikasında çalışma saatleriyle ilgili bir çatışmadan kaynaklanmıştır. Fabrika işgal eylemi sonucu işveren işçilerin taleplerini kabul etmek zorunda kalmıştır.

Fabrika işgal eylemi, asıl olarak altmışlı yılların sonlarında işçi hareketinin gündemine girmeye başlamıştır. 1968-1971 yılları arasında ise bir fabrika işgal dalgası yaşanmıştır. Bu dönemde Türkiye’de yaşanan fabrika işgallerinin ilk örneği 1968 Derby Lastik Fabrikası işgalidir.

İşçilerin 4-10 Temmuz arası fabrikayı işgal etmelerini tetikleyen olay, yaklaşık bir ay önce, Ankara Dil Tarih Coğrafya Fakültesi öğrencilerinin ve İstanbul Hukuk Fakültesi öğrencilerinin üniversitelerini işgal etmeleridir. Fransa’daki hareketin etkisiyle ve Fransa’daki gibi ‘üniversite reformu’ talebiyle, 1968 yılında üniversite gençliği hareketlenmiş, Haziran ayında üniversiteler işgal edilmiş ve işgal komiteleri kurulmuştu. İşgaller, ancak İstanbul Üniversitesi rektörünün öğrencilerle görüşmeyi kabul etmesi üzerine üç hafta sonra sonlandırılmıştı. İşgal eylemi bundan sonra hem öğrenci hareketinin hem de işçi hareketinin en temel mücadele araçlarından biri olacaktı. Üniversite işgallerinin hemen arkasından gelen ve öğrenciler ile işçiler arasında ilk ciddi etkileşime zemin hazırlayan Derby işgali bunun bir örneğiydi. Derby işgali, yetkili sendikanın belirlenmesi tartışmasından kaynaklanmıştı ve Türkiye tarihinde ilk kez yetkili sendikanın belirlenmesinde referanduma gidilmişti.

Aslında Türkiye’de işgal eylemi, üniversite öğrencilerinden ve işçilerden önce topraksız köylüler tarafından gündeme getirilmişti. 1967 yılında, Antalya Elmalı’da başlayan ve 1971 yılında Maraş’a bağlı Pınarbaşı köyündeki işgale dek süren hareket süresince toplamda 146 toprak işgali görülmüştür.

1968-71 yılları arasında yaşanan fabrika işgal dalgasına DİSK’in lokomotifi olan sendikaların öncülük ettiği görülmektedir. 1968 Derby’de Lastik-İş, 1968 Kavel’de Maden-İş, 1968 Emayetaş’ta Maden-İş, 1969 Singer’de Maden-İş, 1969 Türk Demir Döküm’de Maden-İş, 1969 Rabak’ta Maden-İş, 1969 Gabak’ta Maden-İş, 1970 Sungurlar’da Maden-İş, 1970 Günterm’de Maden-İş, 1971 Gislaved’de Lastik-iş bunlardan öne çıkanlardır. Bütün bu işgallerde ana konu, işveren tarafından sendika özgürlüğünün ihlal edilmesidir. DİSK resmi olarak 1967 yılında kurulmuştur ve işverenlerin, “partilerüstü sendikacılığın” ve otoritelerin engellemeleriyle karşılaşmıştır. DİSK çatısı altında örgütlenmek isteyen işçiler ise bütün bu engellemelere fabrika işgalleriyle yanıt vermişlerdir.

Fabrika işgal eylemleri bir taban hareketiydi. Yani, ne herhangi bir konfederasyonun bu yönde bir kararı vardı ne de herhangi bir sendika veya sol parti lideri bu yönde bir çağrı yapmıştı. İşgaller işçiler tarafından organize ediliyor, fabrika çevresindeki halktan yoğun ilgi ve destek görüyordu.

Fabrika işgalleri genellikle kısa süreliydi. İşçilerin amacı mevcut mülkiyet ve çalışma ilişkilerine son vermek değil, işvereni zorlamaktı. Ancak, taleplerinin karşılanmaması üzerine işçilerin yönetimi devraldığı örnekler de vardır. Çok kötü koşullarda çalışmalarının yanı sıra birikmiş alacaklarını alamayan ve madenin kamulaştırılmasını talep eden Çorum Alpagut işçilerinin özyönetim deneyimi bir aydan fazla sürmüştü. Yine birikmiş alacaklarını alamadıkları gibi patronun sırra kadem bastığı Günterm’de ise işçiler yaklaşık bir buçuk ay fabrikayı işletmişlerdi. Her ne kadar 1968-1971 fabrika işgal dalgası içerisinde yer almasa da Amasya Yeni Çeltek direnişi ve özyönetim deneyimi de iki ay sürmüştü.

Altmışlı yıllar, işçi hareketinin yükseldiği bir dönemdi. Bu dönemde fabrika işgal eylemlerinin yanı sıra işçi özyönetimi deneyimlerinin ve tartışmalarının yoğunlaştığı görülmektedir. Aslında bu dönemin sembolik olarak 1963 Kavel direnişi ile başlayıp 1980 Tariş direnişiyle sona erdiği söylenebilir. Kavel direnişi, Türkiye’de grevin yasak olduğu günlerde yaşanmış ve grev yasasının çıkarılması sürecini hızlandırmıştır. Tariş direnişi ise işletme içindeki faşist örgütlenmeye karşı bir isyan olup, işçilerin silahlı direnişine ve kent ayaklanmasına evrilmiştir. Kavel grevi altmışlı yıllarda işçi mücadelesinin önünü açarken, Tariş direnişi 1980 askeri darbesinden önceki son militan işçi eylemiydi.